Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) już pod koniec XX wieku, w 1997 roku, oficjalnie zakwalifikowała otyłość jako chorobę, a ponadto podniosła alarm o jej globalnym charakterze. W dzisiejszych czasach, mimo traktowania szczupłej sylwetki jako kanonu estetycznego, otyłość dotyczy około 20% światowej populacji i badania wskazują, że do 2025 roku statystyki te poszybują do góry i nawet co czwarta osoba będzie zmagała się z otyłością lub nadwagą. Czym jest otyłość, jakie schorzenia indukuje i jakie są czynniki odpowiedzialne za rozwój epidemii otyłości? Jaka profilaktyka jest niezbędna w ograniczaniu globalnego problemu otyłości?

Czym jest otyłość?

Otyłość, uważana za stan chorobowy, przejawia się stanem anormalnej lub nadmiernej akumulacji tkanki tłuszczowej, który w konsekwencji prowadzi do zaburzeń stanu zdrowia organizmu. Jest to przewlekła choroba metaboliczna. Dochodzi do zwiększenia masy ciała w wyniku zwiększenia się ilości tkanki tłuszczowej. O otyłości mówimy, kiedy wzrost ten wynosi w przypadku mężczyzn powyżej 25%, a u kobiet powyżej 30% masy ciała. Do oceny, czy mamy do czynienia jeszcze z nadwagą, czy już z otyłością służy między innymi wskaźnik BMI, czyli Indeks Masy Ciała BMI = masa ciała (kg) /wzrost (m²), określający relacje pomiędzy masą ciała a wzrostem. BMI stanowi praktyczne narzędzi do oceny niedowagi, nadwagi oraz otyłości. Według ustaleń Światowej Organizacji Zdrowia BMI przekraczające wartość 30 świadczy o otyłości, nadwagę stwierdza się przy BMI między 25-29,9, a zakres normy to wartości rzędu 18,5-24,9.

Innym wskaźnikiem, za pomocą którego określana jest w praktyce otyłość jest wskaźnik WHR, czyli miernik otyłości centralnej dotyczący otyłości brzusznej. W tym przypadku mierzy się talię w najwęższym punkcie i biodra w najszerszym miejscu i obwód talii dzielony jest przez obwód bioder, WHR = obwód talii (cm) /obwód bioder (cm). Wskaźnik WHR u kobiet nie powinien przekroczyć wartości 0,8; a u mężczyzn 0,9.

Bardziej precyzyjne badania, pozwalające ocenić stopień otyłości to tomografia komputerowa, badanie DXA (rentgenowskie), magnetyczny rezonans jądrowy.

Stopnie otyłości

Z otyłością pierwszego stopnia mamy do czynienia, kiedy BMI wynosi 30-34,9. Otyłość drugiego stopnia, zwana otyłością kliniczną, stwierdza się w przypadku BMI 35-39,9, a otyłość trzeciego stopnia, zwana otyłością olbrzymią przy BMI powyżej 40.

Jaki schorzenia są wynikiem otyłości?

Otyłość jest zagrożeniem z punktu medycznego widzenia głównie ze względu na to, że istotnie zwiększa ryzyko występowania przewlekłych chorób groźnych dla życia, do których zaliczane są:

• cukrzyca typu II,
• choroby serca i układu krążenia: zawał, nadciśnienie tętnicze, udar mózgu, choroba wieńcowa,
• rozwój zespołu metabolicznego,
• zespół bezdechu sennego,
• zaburzenia gospodarki lipidowej,
• choroby pęcherzyka żółciowego,
• hiperurykemia,
• choroby zwyrodnieniowe stawów,
• choroby nowotworowe: guzy złośliwe piersi, endometrium, okrężnicy.

Dodatkowo otyłość w dłuższej perspektywie generuje poważne konsekwencje psychospołeczne.

Epidemia otyłości

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia z otyłością zmaga się już ponad 522 mln ludzi na świecie. Schorzenie występuje niezależnie od wieku. Mimo że otyłość uznano za chorobę w latach 90., jej istotny wzrost odnotowywano sukcesywnie od lat 80. Ta sytuacja dotyczyła zwłaszcza Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1980 roku otyłość obejmowała 15% populacji, natomiast w 2006 roku już 34%. Obecnie problem otyłości dotyczy 34,3% populacji, ale powszechnie zakłada się, że do 2030 roku prawie połowa Amerykanów będzie dotknięta otyłością (47%).

W Polsce problemy związane z nadmiarem tkanki tłuszczowej są równie poważne. Aż 36,6% populacji osób w wieku powyżej 15 lat stanowią osoby z nadwagą, a 16,7% osoby otyłe. Takie wyniki dają Polsce środkowe miejsce wśród krajów Europy o najwyższym wskaźniku występowania nadwagi i otyłości.

Naukowcy alarmują, że otyłość zalicza się jako szósty z kolei co do ważności czynnik ryzyka, który odpowiada za liczbę zgonów na całym świecie. Jeśli epidemia otyłości nie zostanie zażegnana, obecna populacja charakteryzować się będzie, krótszą niż zakładana, długością życia.

Największe problemy związane z otyłością i jej konsekwencjami pojawiają się w krajach wysoko rozwiniętych, uprzemysłowionych. Tam jest to istotny problem zdrowotny oraz społeczny. Trzeba sobie zdawać sprawę z faktu, że wzrost częstotliwości schorzenia otyłości dotyczy również krajów rozwijających się, w których współistnieje z niedożywieniem. Ustanowienie Światowego Dnia Walki z Otyłością, obchodzonego 24 października, świadczy o powszechnym zainteresowaniu zjawiskiem otyłości.

Przyczyny otyłości i jej epidemii

Zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej spowodowane jest hipertrofią lub/i hiperplazją adipocytów, czyli komórek tłuszczowych. O hipertrofii mówi się w przypadku zwiększenia rozmiarów poszczególnych adipocytów, natomiast o hiperplazji, gdy zwiększa się liczba adipocytów.

Czynników, które pośrednio przyczyniają się do występowania epidemii otyłości, jest co najmniej kilka. Świat po wkroczeniu w XXI wiek diametralnie się zmienił. Głównie za sprawą rozwoju technologicznego. Zmieniły się zachowania społeczne. Pojawiły się problemy żywieniowe związane z jakością żywności w obliczu biernego trybu życia, który zaczęło prowadzić, wywierającego, w opinii naukowców z Wayne State University, negatywny wpływ na mózg. Otyłość jest schorzeniem, o którym mówi się w przypadku przewlekle utrzymującego się dodatniego bilansu energetycznego i za taki stan rzeczy odpowiadają czynniki:

• genetyczne,
• środowiskowe,
• leki i schorzenia.

Czynniki genetyczne

Czynniki genetyczne mają duży wpływ na spontaniczną aktywność fizyczną, kształtowanie się apetytu, a także inne zaburzenia metaboliczne, zwłaszcza podstawowy proces przemiany materii, wydzielanie przez organizm neuropeptydów i hormonów, funkcje komórki tłuszczowej. Organizm dziedziczy preferencje dotyczące diety, skłonności do wybierania produktów bogatych w cukier i tłuszcz. Czynniki genetyczne warunkują zdolność organizmu do oksydacji węglowodanów i tłuszczu, określają wydzielanie substancji metabolicznie aktywnych przez adipocyty, jakich jak leptyna, czy rezystyna, a także procesy termogenezy, także termogenezy poposiłkowej. Powszechnie uważa się, że czynniki genetyczne odpowiadają za ok. 25-40% przypadków otyłości. W dodatku mają one znaczenie nie tylko w kontekście skłonności do powstawania otyłości, ale także utrzymywania rezultatów procesu odchudzania. Przejawia się to trudnościami w utrzymaniu wagi i powstawaniem efektu jo-jo.

Czynniki środowiskowe

Ostatnio największą rolę, w związku z epidemią otyłości, traktowaną jako poważną bolączkę populacji XXI wieku, przypisuje się czynnikom środowiskowym. Wśród tego rodzaju czynników, które sprzyjają rozwojowi otyłości wymienia się:

• żywność wysokoenergetyczną, zwłaszcza węglowodany łatwoprzyswajalne oraz nadmiar tłuszczu,
• żywność wysokoprzetworzoną,
• rosnącą wielkość zjadanych porcji jedzenia,
• napoje słodzone syropami fruktozowymi,
• niedobory błonnika i wapnia w diecie,
• adenowirusy(Ad-36),
• bierny tryb życia,
• niedostatek snu.

Ważne czynniki prowadzące do otyłości stanowi niewłaściwa dieta i zbyt mała aktywność fizyczna.

Niezdrowe jedzenie, coraz bardziej przepełnione chemią, tak powszechnie dostępne i wygodne, posiada mnóstwo węglowodanów i tłuszczy. Tego typu produkty często nie mają zbyt wielu substancji odżywczych. Ludzie żyjący w pędzie nie mają czasu, aby poświęcić uwagę na to, co jedzą. Dodatkowo trzeba zauważyć, iż żywność o wysokiej zawartości tłuszczu jest często sporo tańsza, a przede wszystkim dostępna łatwiej od zdrowej alternatywy. Szybkie jedzenie typu fast food można kupić w supermarketach, restauracjach oraz food truckach, zyskujących coraz większą popularność. Nie bez wpływu na gwałtowny przyrost tkanki tłuszczowej pozostaje żywność gotowa o długim terminie przydatności do spożycia.

Ciągły rozwój technologii skupiony na rozwoju środków transportu, postępującej mechanizacji pracy, a także większe zurbanizowanie, minimalizujące obszary zielone, przyczynił się w istocie do ograniczenia aktywności fizycznej. Wcześniej samo zdobywanie pożywienia wiązało się z koniecznością podejmowania wysiłku fizycznego. Współcześnie ludzie spędzają czas przed komputerem, zarówno podczas pracy, jak i odpoczynku. Samochody wykorzystuje się nie tylko do dalekich podróży, ale także pokonywania odległości nieprzekraczających 5 km.

Badania pokazują, że nieaktywny styl życia wynika często z kształtowania go od okresu młodzieńczego. Zachowania żywieniowe wynikają także z odmienionego obecnie modelu funkcjonowania rodziny. Relacje rodzinne są coraz luźniejsze, brakuje czasu na wspólne przygotowywanie oraz spożywanie posiłków. Otyłość rodziców istotnie zwiększa możliwość otyłości u dzieci. Statystycznie problem otyłości pojawia się częściej u osób z niższym statusem społeczno-ekonomicznym. Zwłaszcza niepoprawne nawyki żywieniowe wynikają z niższego poziomu wykształcenia, gorszej sytuacji zawodowej oraz mniejszego uposażenia osób.

Leki i schorzenia

Istotnym czynnikiem, który może odpowiadać za rozwój problemu otyłości i jej epidemii jest przyjmowanie leków. Wiele nowoczesnych leków, zwłaszcza takich jak leki sterydowe, psychoaktywne, przeciwdepresyjne, niektóre leki przeciwalergiczne mogą by głównymi winowajcami. Często wymienia się także leki przeciwpadaczkowe i antagonistów serotoniny. W niektórych przypadkach otyłości jej przyczyną mogą okazać się schorzenia organiczne. Najczęściej wskazuje się na schorzenia gruczołów endokrynnych, zwłaszcza ze względu na upośledzoną funkcję tarczycy, a ponadto na zaburzenia wydzielania hormonów jajników, nadnerczy, przysadki oraz trzustki. Ryzyko wystąpienia otyłości zwiększają następujące endokrynopatie: niedoczynność tarczycy, guz insulinowy (insulinoma), zespół Cushinga, zespół policystycznych jajników (PCOS), niedobór hormonu wzrostu.

W ostatnim czasie występowanie otyłości dość często wiąże się z bezsennością. Z jednej strony niedostateczna ilość snu powoduje zaburzenia w wydzielaniu leptyny i greliny, przez co w konsekwencji zwiększają się preferencje dotyczące wyboru żywności wysokoenergetycznej. Z drugiej strony często mamy do czynienia z zespołem nocnego jedzenia, który jest zaburzeniem odżywiania. Wówczas dochodzi do bezsenności z towarzyszącymi w nocy napadami wilczego głodu, a w rezultacie do przyjmowania przynajmniej połowy dziennej racji pokarmowej. Zespół nocnego jedzenia obejmuje ok. 8-15% otyłych.

Profilaktyka w otyłości

Działania mające na celu zapobieganie otyłości skupiają się wokół zaleceń zmiany stylu życia, zwłaszcza indywidualnych nawyków żywieniowych oraz zwiększenia aktywności fizycznej. Zalecenia odnośnie postępowania w różnych stopniach otyłości wydała Światowa Organizacja Zdrowia. Już osoby z nadwagą powinny zapobiegać dodatkowemu przyrostowi wagi, zwłaszcza jeśli pojawia się nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu II i hiperlipidemia. Przede wszystkim należy zwiększyć aktywność fizyczną i ograniczyć spożycie tłuszczu, a osoby palące tytoń powinny zaprzestać tego nałogu. Rekomendacje dla osób z otyłością pierwszego i drugiego stopnia są niemal identyczne, jednak należy zwrócić uwagę na zminimalizowanie wszelkich czynników ryzyka. W przypadku otyłości trzeciego stopnia niezbędny jest intensywny wysiłek, a także opcja leczenia chirurgicznego.

Brak podejmowania aktywności fizycznej nie stanowi bezpośredniej przyczyny otyłości, jednak wysiłek fizyczny przyczynia się do zapobiegania nadmiernemu gromadzeniu się tkanki tłuszczowej oraz redukcji ryzyka rozwoju chorób układu krążenia, cukrzycy, nowotworów, zaburzeniom gospodarki lipidowej. Regularnie podejmowania aktywność fizyczna przekłada się na obniżenie ciśnienia tętniczego, a do tego poprawia stan psychiczny organizmu, wprowadzając w życiowy optymizm. Oczywiście zakres aktywności fizycznej musi być odpowiedni do stanu zdrowia. 

W profilaktyce otyłości oraz schorzeń indukowanych otyłością istotna jest także modyfikacja sposobu żywienia. Zaleca się spożywanie regularnych posiłków mniej obfitych pod kątem energetycznym w ilości 4-5 dziennie. Ważne jest także to, w jaki sposób są one spożywane. Najlepiej spożywać posiłki o stałych porach równomiernie rozłożone w trakcie dnia. Istotna jest współpraca z lekarzem, dietetykiem lub psychologiem w zależności od potrzeb, aby monitorować zmianę stylu życia, w szczególności sposób żywienia. W kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych należy ograniczyć wpływ reklam niezdrowego jedzenia.

W profilaktyce otyłości godne uwagi są preparaty odchudzające na bazie ziół oraz naturalnych substancji, które są bezpieczne dla organizmu. Pozwalają one na stopniowe ograniczanie apetytu, efektywniejszą redukcję tkanki tłuszczowej, między innymi w wyniku regulowania procesu termogenezy.

Aminokwasy rozgałęzione, znane z suplementów pod skrótem BCAA, są składnikami białek, regulują wiele procesów fizjologicznych w organizmie człowieka, zwłaszcza wydzielanie hormonów insuliny, glukagonu, hormonu wzrostu oraz katecholaminów (dopaminy i noradrenaliny), przez wpływają na przemiany energetyczne oraz zachodzące w organizmie procesy metaboliczne. Wśród topowych marek oferujących suplementację korzystną dla redukcji tkanki tłuszczowej jest firma Real Pharm oraz Muscle Care.

Podsumowanie

Zmiany wzrostowych tendencji otyłości mogą nastąpić wyłącznie w wyniku konstruowania przemyślanej polityki przeciwdziałania nadmiernej masie ciała. Najważniejsza jest edukacja w zakresie zdrowego stylu życia. To wyzwanie dla władz publicznych, ale przede wszystkim dla pojedynczych jednostek. Każdy powinien podjąć trud w dbaniu o utrzymaniu lub uzyskaniu optymalnej masy ciała. Należy dążyć do ograniczenia tkanki tłuszczowej. Profilaktyka otyłości to tak naprawdę profilaktyka wielu poważnych schorzeń.