Laktoza zwana także cukrem mlecznym obecna jest w mleku różnych ssaków, również w pokarmie kobiecym. W świeżym mleku krowim zawartość laktozy waha się od 4,5 do 5,3%. Dwucukier ten odpowiada za lekko słodkawy smak mleka. Do jego trawienia potrzebna jest laktaza - beta-galakozydaza, enzym znajdujący się w nabłonku jelitowym. Jego biologicznym celem jest rozkład dwucukru mlecznego na glukozę i  galaktozę. Zaburzenia trawienia laktozy powodują  gromadzenie się dwucukru w przewodzie pokarmowym. Tym samym pojawiają się objawy jego nietolerancji takie jak ból brzucha, biegunka, nudności czy wzdęcia. Ograniczona zdolność lub brak zdolności syntezy w jelicie cienkim laktazy nazywana jest powszechnie nietolerancją laktozy.

W jakich produktach znajduje się laktoza?

Laktoza jest składnikiem mleka i jego przetworów, ale nie tylko. Dwucukier ten w formie ukrytej obecny jest w wielu produktach żywnościowych i farmaceutycznych. Dlatego też osobom z hipolaktazją zaleca się sprawdzanie etykiet produktów spożywczych. Laktoza w praktyce dodawana jest nawet do pieczywa, płatków śniadaniowych, czekolad, margaryn czy wyrobów mięsnych, bo poprawia ich smak i zapach.

Laktozę zawiera mleko i jego przetwory - jogurty, kefiry, maślanki, sery różnego rodzaju, lody czy śmietana. Nieco mniej laktozy znajduje się w innych produktach spożywczych - czekoladzie, chlebie, zupkach w proszku, słodyczach czy płatkach śniadaniowych. Niewielka ilość laktozy może się też znaleźć w niektórych lekach czy wędlinach. Szacuje się, że aż 20% leków wydawanych na receptœ ma w swoim składzie laktozę stosowaną jako środek wypełniający.

Objawy nietolerancji laktozy

Objawy nietolerancji laktozy są skutkiem tego, że dwucukier ten nie trafia do krwioobiegu, ale zalega w świetle jelita. Tym samym bakterie jelitowe metabolizują laktozę, produkując kwasy i gazy. Powoduje to wzdęcia, biegunki, uczucie przelewania w brzuchu, ból i wiele innych przykrych dolegliwości ze strony całego układu pokarmowego. Co ciekawe, takie reakcje wcale nie muszą być natychmiastowe. Często pojawiają się z opóźnieniem i w różnej intensywności. Wiele zależy od ilości spożytej laktozy, stopnia produkcji laktazy i tego, czy w posiłkach znajdują się duże ilości błonnika i tłuszczu.

Wraz z upływem czasu nietolerancja laktozy objawia się również w inny sposób. Częste biegunki i podrażnienie błony śluzowej powoduje zaburzenia wchłaniania wielu składników pokarmowych. Z tego powodu osoby z niezdiagnozowaną nietolerancją laktozy i te, które nie przestrzegają diety mogą sporo stracić na wadze. co widoczne jest przede wszystkim na masie mięśniowej. Pojawi się też mogą depresja, zmiany skórne i mniej typowe objawy. Osoby z nietolerancją laktozy w przyszłości są też bardziej podatne na osteoporozę. Wynikać to może z zaburzonego wchłaniania w okresie spożywania laktozy oraz z podrażnionego jelita. Czasami powodem bywa dieta eliminacyjna, uboga w wapń, która nie została odpowiednio zbilansowana pod tym względem. Trzeba więc pamiętać, że sama eliminacja laktozy z diety to za mało, aby utrzymać zdrowie.

Eliminacja laktozy z diety

Eliminacja z codziennej diety laktozy wskazana jest tylko w przypadku osób, które wykazują objawy nietolerancji laktozy. Powinny one stosować dietę z wykluczeniem mleka i jego przetworów. W praktyce zdecydowana większość osób z nietolerancją laktozy może spożywać 12 gram tego dwucukru na dzień, co odpowiada jednej szklance mleka. Przyswajanie małej ilości laktozy zależy w dużej mierze od indywidualnej tolerancji i objawów, które pojawiają się po spożyciu danych produktów.

W zależności od tego, jak intensywne są objawy, stosuje  się trzy różne strategie postępowania - całkowitą eliminację cukrów mlecznych, ograniczenie spożycia produktów z laktozą w składzie lub zastosowanie preparatów farmakologicznych w postaci kapsułek z egzogenną beta-galaktozydazą. Należy przy tym pamiętać, że każda dieta eliminacyjna wiąże się z pewnymi niedoborami. Z tego powodu osoby, które nie mogą spożywać mleka i jego przetworów powinny sięgać po napoje roślinne z wapniem i witaminami z grupy B.

Dieta bezlaktozowa - ciekawostki

Każda dieta eliminacyjna prowadzić może do pewnych niedoborów pokarmowych, co dotyczy przede wszystkim witamin i minerałów. Dlatego też trzeba zadbać o wybranie alternatywnego źródła wapnia, białka, witamin czy składników mineralnych.

Wtórna nietolerancja laktozy, czyli zmniejszenie aktywności beta-galaktozydazy często jest skutkiem wielu chorób np. bakteryjnych, spowodowanych rotawirusami czy choroby Leśniowskiego-Crohna. Ma ona charakter tylko przejściowy i mija razem z regeneracją wcześniej zniszczonych kosmków jelitowych.

Podczas komponowania diety odpowiedniej dla osoby z hipolaktazją mleko i produkty mleczne powinno się zastępować środkami bogatymi w wapń, magnez, potas, cynk oraz witaminy z grupy B. Warto spożywać na co dzień migdały, orzechy czy tofu, które są doskonałym źródłem wapnia. Trzeba unikać z kolei produktów zawierających kwas szczawiowy, a więc szpinaku, szczawiu i rabarbaru. Utrudnia on bowiem wchłanianie tego pierwiastka.

Zamiast mleka krowiego można stosować mleko sojowe i jego przetwory. To produkt, który zyskuje na rynku coraz większą popularność z uwagi na doskonały smak i wysoką wartość odżywczą. U osób z nietolerancją laktozy sprawdzają się też mleczne napoje fermentowane takie jak kefir, maślanka i jogurt. Posiadają one żywe kultury bakterii, które zawierają enzym beta-D-galaktozydazy, który rozkłada dużą część laktozy.

Osoby, które cierpią z powodu ciężkiej postaci nietolerancji laktozy powinny unikać produktów, które zawierają nawet niewielką ilość mleka i przetworów mlecznych. Dlatego nie mogą jeść niektórych rodzajów pieczywa (pieczywo cukiernicze czy bułki maślane), konserw mięsnych i zup typu instant. Zawsze obowiązkowo trzeba czytać etykiety i sprawdzać skład poszczególnych produktów spożywczych. Mogą one w swoim składzie posiadać bowiem dodatek mleka, mleka w proszku czy serwatki.

Jak działa laktaza?

Laktaza jest enzymem pozwalającym na trawienie laktozy. Produkowany jest w śluzówce jelita cienkiego. Najlepiej działa on u małych dzieci i wraz z upływem czasu jego produkcja maleje. U osób dorosłych może ona wynosić nawet 10% mniej niż pierwotnie. Nietolerancja laktozy ma związek właśnie ze zbyt małą produkcją tego enzymu. Objawia się różnie, w zależności ile tego enzymu organizm wytwarza.

Niektóre osoby z nietolerancją laktozy nie potrafią sobie  wyobrazić życia bez mleka czy jogurtów. Dla nich wymyślono laktazę w kapsułkach. Wystarczy taki preparat zażyć kilkadziesiąt minut przed posiłkiem z laktozą, aby uniknąć nieprzyjemnych skutków związanych z brakiem naturalnej umiejętności organizmu do trawienia tego dwucukru. Taki specyfik powinno się jednak zażywać raczej okazjonalnie.

Nietolerancja laktozy - odmiany

Nietolerancja laktozy pojawić się może w różnym wieku, ale na ogół dotyczy osób dorosłych. Nie jest  jednak zaburzeniem jednorodnym. Spowodowana bywa hipolaktazją lub alaktazją.

Hipolaktazja to minimalna produkcja laktazy, z którą spotkać się można znacznie częściej niż z alaktazją, a więc całkowitym brakiem enzymu. W tym przypadku chory  musi stosować dietę eliminującą laktozę przez całe swoje życie. Niemowlęcia  cierpiącego na ten defekt genetyczny nie można więc karmić piersią. Musi mu być podawane mleko modyfikowane, które laktozy nie zawiera. Alaktazja wynika z zaburzenia genetycznego i objawia się już w pierwszych dniach życia dziecka. Występuje jednak rzadko.

Hipolaktazję z kolei podzielić można na dwa podstawowe rodzaje:

• hipolaktazja pierwotna - wynika ona  zaburzenia w obrębie genu LCT determinującego nieefektywne produkowanie laktazy w jelicie. Takie zaburzenie jest często i objawia się dość wcześniej, na ogół u osób młodych czy w wieku młodzieńczym. Stopień nasilenia tego zaburzenia nie jest jednak jednorodny. Do tej grupy należą zarówno osoby, które objawy nietolerancji laktozy mają dopiero po wypiciu szklanki mleka, jak i takie, którym szkodzi nawet mały plasterek sera żółtego. Wiele w tym przypadku zależy od stosowanej na co dzień diety. 
• hipolaktazja wtórna - tego typu nietolerancja na ogół występuje razem z innymi schorzeniami. Produkcja laktazy  jest mocno zaburzona z uwagi na choroby jelit, a nietolerancja na laktozę duża nie jest. Tak jest w przypadku chorych na celiakię, nieswoiste zapalenie jelit, chorobę Leśniowskiego-Crohna, mukowiscydozę czy alergię na białko mleka krowiego. Oprócz tego czasowy zanik produkcji laktazy możliwy jest podczas stosowania antybiotyków, nadużywania alkoholu, stosowania chemioterapii czy zażywania leków z grupy NLPZ. W praktyce bowiem zaburzona flora jelitowa w dużym stopniu wpływa na tolerancję laktozy. Warto jednak pamiętać o tym, ze w dużej mierze hipolaktazja wtórna jest odwracalna.

Nietolerancja laktozy a alergia na mleko

Wiele osób błędnie utożsamia nietolerancję laktozy z alergią na białko mleka krowiego. W rzeczywistości są to tymczasem dwa zupełnie różne problemy, które jednak dają podobne objawy. Inny jest mechanizm ich powstawania oraz zalecane postępowanie dietetyczne. Nietolerancja laktozy związana jest z brakiem laktazy. Reakcja ta zachodzi bez udziału układu odpornościowego. To wynik gromadzenia się nierozłożonej laktozy w organizmie. Alergia na białko mleka krowiego oznacza z kolei,  że ludzi organizm wytwarza przeciwciała przeciwko białkom znajdującym się w mleku. W tym przypadku układ immunologiczny jest jak najbardziej aktywowany.

Objawy nietolerancji laktozy widać bardzo szybko po zjedzeniu posiłku mlecznego. Pojawiają się wówczas problemy z układem pokarmowym - ból brzucha, biegunka czy wzdęcia. Problemy z nietolerancją laktozy na ogół wcale nie są trwałe, ale powstają na skutek czasowego zniszczenia kosmków jelitowych. Dojść może do tego za sprawą choroby, używek czy przyjmowanych leków. Po okresie regeneracji aktywność laktazy wraca do normy i nabiał ponownie można jeść. Trwała nietolerancja laktozy dotyczy około 25% pacjentów. W takiej sytuacji konieczne jest stosowanie diety bezlaktozowej.